URBAN SURVIVAL, CITIZEN’S RESILIENCE AND COMMUNITY PREPAREDNESS

Reisplan

Half augustus 2019 voerde ik onverwacht een skype gesprek met mijn Oekraïense vriend en collega SERE-instructeur Kolonel Igor Molodan, op dat moment gestationeerd in Kramatorsk en verbonden aan CIMIC. Ik vroeg hem naar de actuele stand van zaken in het frontgebied. Zonder omhaal vroeg hij me wanneer ik hem zou bezoeken. Een paar dagen later belde ik hem terug om mijn plan voor te leggen. In een oogwenk regelde ik mijn vlucht naar Kyiv en de nachttrein naar Kramatorsk.

Kyiv

Op woensdag 4 september 2019 vloog ik van Amsterdam-Schiphol naar Kyiv, vandaar nam ik een taxi naar de Nederlandse ambassade, waar ik een afspraak had met de politieke sectie, om mijn reisplannen te delen en me op de hoogte te stellen van de actuele veiligheidssituatie in Oost-Oekraïene.
Hun reisadvies was helder: negatief, niet gaan, dat wist ik al van tevoren. Hun intell schaalt Oost-Oekraïene in als een rode zone, te gevaarlijk om naar toe te reizen, ze benoemden ook eventuele geo-politieke dimensies en consequenties van mijn bezoek wanneer me onverhoopt iets zou overkomen.
Een gedegen voorbereiding en goede planning is de sleutel om een missie tot een goed einde te brengen. Ik ging.

Kramatorsk

‘s Avonds laat stapte ik in een oud Sovjet-model nachttrein van het Centraal station van Kyiv naar Kramatorsk. Het was druk. Ik houd van treinreizen, ik voel me nooit verveeld onderweg, eerder enigszins opgewonden. Een reis van ongeveer 627 kilometer, die veertien uur zou duren, ik viel al gauw in slaap na een heel intensieve dag vol vertragingen. Ik hoorde in de verte een monotone stem van een oudere Russisch sprekende vrouw, het leek erop dat zij intens leed, haar levenslot had haar blijkbaar niet gespaard.
Na een diepe slaap werd ik wakker en bereikte de trein de industriële buitenwijken van Kramatorsk, fabrieken tegen de achtergrond van enorme bergen kolen en sintels. Op het station werd ik verwelkomd door Igor en zijn chauffeur. Nadat ik een lokale telefoonkaart kreeg, brachten ze me naar een particulier appartement in een buitenwijk van Kramatorsk waar ik de hele week zou verblijven. Overdag bleek Igor dienst te hebben en zou ik mijn eigen plan kunnen trekken. Voorzien van alle noodzakelijke benodigdheden en een wifi-verbinding, ging ik op verkenning uit naar een nabijgelegen open marktplaats.

Straatleven

Ik voelde me betrekkelijk veilig, ik keek om me heen en observeerde de mensen: straat verkopers, winkeliers, bejaarden, jongeren, huisvrouwen, hoe ze gekleed gaan en met elkaar communiceren en bestudeerde aandachtig aanplakbiljetten, sovjet- monumenten, opschriften op muren, oude stadsbussen, vrachtwagens, taxi’s, beschadigd wegdek, nieuwe bestrating, de binnenhoven achter de grote doorgaande avenue’s. Weliswaar spreek ik geen Oekraïens , ik ben wel redelijk in staat om de Russische hieroglyphen te ontcijferen en ik gebruikte al mijn zintuigen om de omgeving zo goed mogelijk te kunnen interpreteren.

De aanblik van de geur en het zicht op vers geslacht lamsvlees, kip en kalkoen, gedroogde varkensoren en –neuzen, vis, noten, kazen en een grote variëteit aan groenten en fruit, naast tweedehands kleding, schoenen, elektronica, meubels. Het lawaai en geroezemoes wordt verspreid door mensen van alle leeftijden. Gebeden prevelend, discussiërend, onderhandelend, plezier makend temidden van hun mede burgers. Ik had een plotse ontmoeting met een Russisch of Oekraiëns orthodoxe priester, die me een tekst in het cyrillisch toonde en een aantal stille gebeden uitsprak in ruil voor een aalmoes. Hij knikte zonder een woord te zeggen. Wat is de realiteit, wat is waar, ik weet het niet.

Geschiedenis

Nog maar zes jaar terug was Kramatorsk een oorlogsgebied waar door de Russische staat gesteunde seperatisten een aantal belangrijke publieke gebouwen en straten in het centrum van de stad in bezit hadden genomen en controleerden. Na hevige straatgevechten wisten Oekraïense troepen hun tegenstanders te verslaan en de macht weer terug te veroveren. Hoe aanwezig is de dreiging? Hoe dichtbij is de frontlinie? Wat vindt er plaats onder de zichtbare realiteit van alledag? Veel vragen en weinig antwoorden. Terwijl ik rondzwierf in de buitenwijken en het centrum van Kramatorsk, stelsmatig mijn reikwijdte vergrotend en uitbreidend, nam ik graffiti, straatkunst, tekens en aankondigingen waar, soms in het cyrillisch, soms heel creatieve uitingen op de muren van gebouwen die overduidelijk uit de Sovjet tijden stamden.

Ik liep langs een Oekraïense kerk of was het toch een Russische? Dat is moeilijk om te zeggen wanneer je zoals ik niet thuis bent in de lokale mores, verschillen en culturele eigenaardigheden. Maakt het uit? Voor mij niet wezenlijk, maar ik realiseer me tegelijkertijd dat de geschiedenis veel pijn en trauma’s heeft veroorzaakt bij miljoenen onschuldigen. Oekraïne is eeuwenlang bezet en geterroriseerd geweest door de Russische tsaren en aanvullend door de Sovjet-communisten voor meer dan zeventig jaar.

Holodomor

In de jaren dertig van de vorige eeuw startten de Sovjet-autoriteiten in Moskou de collectivisatie van de landbouw in Oekraïne, Rusland en de overige bezette gebieden. De koelakken, de traditioneel levende Oekraiënse boeren, verzetten zich met hand en tand tegen de communistische staat en het brute geweld tegen hun culturele erfgoed en tradities, de boeren hielden hun vee, voorraden graan en zaaigoed voor zichzelf en elkaar. Als reactie bevalen de Sovjet-autoriteiten de totale overgave en dwongen ze een brute en gedwongen collectivisatie af. Honderden bewapende, communistische bendes plunderden het platteland, vorderden al het voedsel, vee, dieren en de voorraden van de boeren, vernietigden hun boerderijen, vaak vermoordden, verkrachtten en martelden zij de mensen. Ieder verzet werd meedogenloos onderdrukt en uitgeroeid. In drie jaar tijd kwamen tussen de drie en zeven miljoen Oekraïense boeren om door honger of in hun verzet tegen de communistische staatsterreur. Daarvoor in de plaats werden collectieve boerderijen zoals Kolchozen en Sovchozen opgericht.

Het onverwachte

Op een late namiddag ontmoette ik Igor in een traditioneel restaurant in het centraal gelegen Pushkin park, waar we ons tegoed deden aan een goed maal. Ik vroeg hem naar het plan dat we eerder besproken hadden. Niets is wat het lijkt, ik maakte wel duidelijk dat ik de frontlinie wilde bezoeken om überhaupt een artikel of blog te kunnen schrijven. Dat begreep hij en hij vertelde me dat hij z’n uiterste best zou doen. Hij was er echter niet zeker van of hij me kon begeleiden op mijn tocht. Ik realiseerde me dat alles anders is buiten de luchtbel van het door luxe en consumentisme overvoerde, kwetsbare West-Europa, en in bijzonder Nederland.

Een dag later organiseerde Igor een bijeenkomst met zijn vrienden Myroslav Hai, filmmaker, avonturier, reservist, wereldreiziger en Valentina Okhlopkova, een documentaire maakster, beiden afkomstig uit Oekraïne en beiden persoonlijk betrokken bij de bevrijding van bezet Oekraïens grondgebied. We spraken uitgebreid over dit regionale conflict, geschiedenis, kunst, reizen en de behoefte om je persoonlijk uit te drukken, te ontdekken en het onverwachte te omhelzen. Het werd al gauw duidelijk dat deze twee mensen mijn persoonlijke gids zouden zijn, ik moest mijn lot (grotendeels) in hun handen leggen, Igor zou me niet vergezellen.

Een dag later op zaterdagavond verscheen Rusman, hun bevelvoerend commandant, plots ten tonele in het restaurant in het Pushkin park, waar we weer bij elkaar waren gekomen. Hij wilde er zeker van zijn dat hij me kon vertrouwen, het was een regelrechte ondervraging en ik voelde me enigszins ongemakkelijk en tegelijk begreep ik de reden. Na een paar uur en na het drinken van een groot glas bier gaf hij aan dat ik de volgende ochtend vroeg mee mocht met Myroslav en Valentina op hun tocht naar het front.

Nachtleven

Zaterdagnacht bleek, enerverend, surrealistisch en heel druk. Igor, een mij onbekende vrouw en Yuri, een van z’n vrienden, een wapenproducent en succesvol zakenman uit Charkiv namen me mee uit voor een diner in een karaoke bar in de kelder van een restaurant in het centrum van Kramatorsk. Goed geklede mannen en vrouwen, zingend, pratend, drinkend en etend.  Het is moeilijk voor te stellen dat de oorlog in de buurt woedt. Soldaten en burgers komen dagelijks om, ondanks het feit dat het Oekraïense leger en de Russische separatisten een staakt het vuren waren overeengekomen. Na een paar uur Oekraïense smartlappen karaoke voelde ik me moe en besloot ik terug te gaan naar m’n appartement. M’n vrienden belden een taxi en ik werd tien minuten rijden verderop afgezet. Het was een donkere nacht.

Oorlogsgebied

Al vroeg in de ochtend werd ik opgehaald door twee militairen en naar het CIMIC kantoor gebracht.
Igor, Valentina en Myroslav wachtten al op me. Op mijn verzoek kreeg ik een kogelwerend vest, een helm van kevlar en Igor wenste me alle goeds.
Gedrieën vertrokken we op een missie in een civiele 4x4, vanuit Kramatorsk naar Marioepol, een havenplaats gelegen aan de Zee van Azov in het zuid-oosten.

Survival essentials

Net buiten Kramatorsk verhoogt Myroslav de snelheid, zodat we minder snel een doelwit zijn voor scherpschutters, die een dodelijk schot vanaf duizend meter kunnen vuren. Het weer is mooi, de weg is verlaten, vol met gaten en gebroken asfalt. Het heuvelachtige landschap bestaat uit eindeloze velden met zonnebloemen en soms razen we door kleine dorpjes, waar mensen hun grond en moestuinen bewerken, kinderen fietsen, het ziet er volstrekt natuurlijk uit, niet een gebied waar je je zorgen zou hoeven te maken. Op bepaalde plekken zijn wegversperringen en controleposten opgericht door Oekraïense militairen die ons tegenhielden. Myroslov liep vervolgens naar de  zwaar beveiligde ingang van de betonnen onderkomens, hij gebood me dan in de auto te blijven, kreeg toestemming om verder te reizen en voort ging de reis. Ondertussen onderwezen Myroslav en Valentina mij in basale overlevingstechnieken in het frontgebied om mortieraanvallen te kunnen overleven, wat ik zou moeten doen als een van ons geïsoleerd zou raken of zou sneuvelen en hoe ik dan mijn vege lijf zou moeten redden. In dat geval zou Myroslav 24 uur op me wachten op het hoofdkwartier van CIMIC.

Het is essentieel om te weten vanuit welke richting het mortier-/granaat-/geweervuur komt, vooral zo laag mogelijk te blijven, een greppel in te duiken en zeker niet achter een voertuig of gebouw te schuilen of er naar toe te rennen, want dan ben je een makkelijk zichtbaar doelwit in het open veld. Ren niet in het veld naast de weg want daar kunnen mogelijk landmijnen en booby-traps verborgen liggen. Een mortier granaat explodeert in een hoek van 45 graden bij inslag op de grond en is dodelijk. De moderne versie van het Stalin-orgel heeft een verwoestende uitwerking omdat het alles in de omtrek doodt. En een artillerie beschieting kan makkelijk Kramatorsk raken. Russische militairen en hun handlangers gebruiken speciale pantser doorborende munitie dat eenvoudig door kevlar helmen en kogelwerende vesten penetreert, daarom heeft het vrijwel geen zin om die vesten en helmen te dragen. In het geval dat het me zou lukken te overleven in zo’n scenario, zou ik voorzover mogelijk dezelfde weg terugnemen, waarbij ik zou moeten oppassen niet in Russisch gebied te belanden en gevangen genomen of gedood te worden. Ik voelde een onrust en opwinding in mijn buik ontstaan. Al mijn voorgaande training in de voorbije dertig jaar kwam tezamen.

Wegversperring

Vroeg in de middag werden we tegengehouden door een grote groep Oekraïense militaire politie.  We werden naar een stopplaats gedirigeerd, waarna een grondige doorzoeking van ons voertuig plaatsvond.  Plots nam een officier Myroslov apart en zei hem dat hij aangehouden was voor het meenemen van zes machetes, illegaal transport en bezit van wapens zonder een deugdelijk document te kunnen overleggen. Er was sprake van dat dit oponthoud zeker 24 uur zou kunnen duren, maar we waren gebonden aan een strikt reisschema, omdat Myroslav meerdere lezingen zou geven in Marioepol.
Toen ik om mijn paspoort werd gevraagd, overhandigde ik deze. Een Russisch visum met stempels was erin opgenomen, vanwege mijn deelname aan de wereldkampioenschappen winterzwemmen in Tyumen, Siberië, de Russische federatie, in februari 2016. Ik was er samen met een ploeg dames van winterzwemclub Meriumarit ry in Helsinki heen gereisd. Dat leidde tot vragen en Myroslav was daar niet blij mee. Gelukkig kon ik de militaire politie foto’s laten zien op mijn mobiel, zodat helder werd waarom ik daarheen was gereisd. Ondertussen had Myroslav contact opgenomen met de gouverneur van het district en binnen een uur konden we onze reis zonder problemen voortzetten. Het zou mijn perceptie veranderd hebben, wanneer Valentina en ik daar plots vast hadden gezeten. Het leven is heel veranderlijk, met name in een oorlogsgebied.

Frontlijn

We reden langs de frontlijn, bemand door separatisten, het was volstrekt onduidelijk wat bevriend of vijandig terrein was. Myroslav en Valentina gebruikten zowel google maps als kaart en kompas, en zelfs dan was het moeilijk om op de juiste route te blijven, omdat posities snel veranderden. Het beeld is surrealistisch, de zon schijnt, een helder blauwe hemel, een eindeloze blik tot aan de horizon. Langzaam reden we over een kruispunt toen we plots een vrouw te voet vanaf een verlaten weg door het niemandsland zagen naderen, meerdere beschreven borden en tekens toonden de aanwezigheid van mijnen en het bleek zondermeer gebied dat in handen was van de separatisten. Waarom liep zij zo doodgemoedereerd door dat gevaarlijke gebied? Russische kloosters worden verondersteld als vooruitgeschoven intell posten te functioneren van de separatisten. Burgeroorlogen en godsdienstoorlogen tussen bevolkingsgroepen van dezelfde of verschillende etnische achtergrond/godsdienst en geschiedenis behoren tot de meest ingrijpende. Voor mij is het ondoenlijk te bepalen wat wat is, wie wie is. Ik heb geen idee. Ik ben afhankelijk van informatie die mijn uiterst behulpzame gidsen en begeleiders mij aanreiken, en mijn onderbuikgevoel, intuïtie en andere zintuigen te gebruiken.

Marioepol

In de verte doemde het grauwe silhouet en de contouren op van de zware industrie: staal en kolen. Boven de stad hing een donker bruin-oranje gloed en stofdeken. Blootgesteld aan de lucht, proefde ik een metaalsmaak die op m’n keel sloeg, m’n tong en lippen tintelden. Marioepol maakt deel uit van Oblast Donetsk, waar ongeveer vijfhonderdduizend mensen wonen en de haven ligt aan de oevers van de Zee van Azov.
In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw lanceerden de Sovjet-communisten hun vijf jaren plannen en startten een massale opbouw van de zware industrie in de gehele Sovjet-Unie. De nieuwe communistische wereldorde zou gebaseerd zijn op kolen en staal, de traditionele boerenstand moest vernietigd worden, hetgeen resulteerde in de Holodomor, de genocide die de Oekraiërs trof.

Documentaire

Aan de rand van de stad werden we opgewacht door legerofficieren die ons langs de wegversperringen loodsten en rechtsreeks leidden naar het CIMIC kantoor vlak buiten het stadscentrum aan de kust en dichtbij de frontlinie. Gelukkig waren we nog op tijd voor de lezing die Myroslav zou houden over de documentaire die hij en Valentina gemaakt hadden: “ Peace keepers in the mountains of Svaneti”.

“De eerste onafhankelijke missie van de Oekraiënse vredestroepen – een operatie van de Veiligheidsdienst om Georgische vluchtelingen te evacueren uit de bergen van Svanetia – vond plaats van 10 – 14 oktober 1993. Onder vuur van Abchazische en Russische troepen, wisten Oekraiënse piloten met 17 helicopters in 291 missies, 7.634 mensen te redden van etnische zuiveringen en 487 ton aan hulpgoederen te leveren.”

Het aanwezige soldatenpubliek reageerde enthousiast en daarna vertrok het merendeel in vrachtwagens weer naar de frontlinie.

Grieks erfgoed

Na afloop togen we naar het Grieks cultureel centrum in het stadscentrum. De Griekse gemeenschap ontstond tijdens het bewind van Tsarina Catherina de Grote na de Russisch-Turkse oorlog van 1768-1774. De Grieken ontvluchtten moslim vervolging op de Krim, zij spreken sindsdien nog steeds hun eigen taal: Rumeika, Marioepol’s Grieks. We werden hartelijk ontvangen door de president van deze vereniging.
Hier hield Myroslav zijn voordracht voor een groep schoolkinderen. De bevolking van Marieopol en de Oekraiënse autoriteiten hebben de stad zoveel mogelijk hersteld, desondanks zijn de tekenen van oorlogsgeweld zichtbaar in door kogels en granaatscherven beschadigde ramen en muren.

Desinformatie

In de warme avondlucht zaten we met z’n drieën in de tuin van het Grand Hotel Korolenko Pereulok en bespraken we verschillende actuele onderwerpen, zoals de Russische desinformatie strategieën, propaganda oorlog en de getraumatiseerde geschiedenis van de Oekraiënse bevolking in hun nimmer aflatende strijd om onafhankelijkheid. Een volledig interview met de naar de USA uitgeweken, voormalige KGB-functionaris Yuri Bezmenov onthulde me de Russische ondermijningsstrategieën.

Marynka

In de vroege ochtend verlieten we Marieopol voor een tocht naar Marynka, een 120 km noordelijk gelegen kleine frontstad, we namen afscheid van onze begeleiders en werden geëscorteerd door twee andere officieren. Wat me opviel was dat alle plaatsen die we aandeden, nog gekenmerkt werden door de aanwezigheid van vroegere Sovjet-socialistisch-realistische architectuur, gebouwen, monumenten, muurschilderingen en propaganda leuzen. Een vergelijkbare bevroren realiteit, die ik waarnam toen ik in 2018 de spookstad Pripyat bezocht, nabij Chernobyl. 

Het stadscentrum van Marynka zag er netjes en opgeruimd uit, ondanks dat het frontgebied is. Op het centrale plein voor het gemeenschapsgebouw, werd me duidelijk te verstaan gegeven dat ik me niet verder dan 25 meter mocht verwijderen van hun nabijheid. Ondanks de zon, het ogenschijnlijk vredige karakter bleek het gevaar op de loer te liggen. Binnen in de gerenoveerde en herstelde centrale hal die verwoest was door granaatvuur, stonden grote metalen vaten met grijs water en drinkwater. De kritieke infrastructuur is grotendeels vernietigd, vandaar dat centrale verzamel- en verdeelpunten zijn ingericht voor de bevolking.

In het auditorium sprak Myroslav voor een zaal vijftien- en zestien jarige jongeren en hun leraren, bruisend van levenslust.
Het gebouw herbergde ook een museum, dat een interessante kijk gaf op de lokale en nationale historie gedurende de Sovjet- tijd: de Holodomor, WWII en de nucleaire ramp in Chernobyl. 

Na de voordracht stapten we in het militaire voertuig van onze begeleiders en reden we naar de frontlijn, we stopten er op hooguit tweehonderd meter vandaan. Het was surrealistisch in meerdere opzichten: stadsbewoners die buiten in de zon hun stoep veegden, matten en kleden klopten, een kind op de fiets. De metalen omheiningen rond de huizen toonden duizenden gaten van granaatscherven en kogels. In de verte hoorden we artilleriebeschietingen. De officieren brachten Valentina en mij ook naar een nabijgelegen blok verwoeste en verlaten appartementen, het was verboden om door het gras of naast het uitgesleten pad te lopen, het gevaar van booby-traps en mijnen was reëel. Een deel van een aantal appartementenblok werd bewoond door oudere mannen en vrouwen. Ik kwam in contact met een oudere dame die op haar gemak op een bankje voor de deur zat. Ik kon aan haar met fijne lijnen gegroefde gezicht zien dat zij wist wat lijden en pijn was, haar warme uitstraling en rechte lichaamshouding gaf me een indruk van haar veerkracht. Ik mocht van haar een foto maken en Valentina trad op als tolk.

Welke triviale kwesties bediscussiëren wij in het westen? Levend onder onze stolp, veilige omgeving, niet eens in staat om te genieten van de extreme materiële welvaart, vaak klagend en prietpraat houdend over het weer, wie de beste pensioenen heeft, over welke verzekeringen je moet afsluiten, waarheen de wintersport weer gaat. Dat betekent overigens niet dat de rauwe werkelijkheid ons niet ergens in tijd en ruimte van onze sokken kan blazen. De moedige, oudere Oekraiënse mannen en vrouwen die ik ontmoet heb zijn ware overlevers.

Levensweg

Ons militair escorte nam het voortouw en de leiding, we volgden in onze 4x4 en reden de korte afstand van Marynka naar Krasnagorovka (slechts 1 kilometer) met hoge snelheid over de “Levensweg”, omdat het fungeert als de levenslijn voor de Oekraiënse bevolking en militairen en hen voorzag van drinkwater, voedsel, medicijnen, brandstof en munitie. In zuidoostelijke richting zag ik het silhouet van de bezette stad Donetsk liggen, langs deze weg was het gevaar op beschietingen alom aanwezig. Myroslav instrueerde me vooral op te letten of ik in de verte een of meerdere lichtflitsen zou zien en dat gelijk te melden omdat dat onze overlevingskans wellicht zou vergroten.
Achterin de auto droeg ik mijn kevlar helm en het kogelwerende vest met twee keramische platen plaatste ik in zijn geheel aan mijn rechterzijde tussen het portier en mijn bovenlichaam, in het geval we door scherpschuttersvuur of granaatvuur geraakt zouden worden. In dat geval zou mijn overlevingskans misschien iets groter zijn, ik voelde echter geen angst, wel een zekere opwinding. Meer riskant vond ik het gevaar om te verongelukken door een diep gat in de weg of in de berm en greppel naast de weg toen we met meer dan 130 kilometer per uur over het zwaar beschadigde asfalt scheurden. Het geluk lachte ons toe en we bereikten veilig Krasnagorovka.

Krasnagorovka

Valentina en ik brachten een bezoek aan een supermarkt om snoepgoed voor de kinderen te kopen die we zouden gaan bezoeken. Buiten en in de omgeving aan de overkant van de brede straat wandelden we naar een verlaten en verwoestte supermarkt en een tankstation waar de prijzen van vijf jaar geleden nog stonden weergegeven. Een verkeersbord met een overstekende voetganger was doorzeefd met kogelgaten. Voorts gingen we naar de muziekschool waar Myroslav weer een lezing zou geven.
Vijf jaar geleden zochten vijfendertig kinderen en een aantal ouders hun dekking in een betonnen kelderruimte en overleefden op die manier de bombardementen van de Russische artillerie. Metalen bedframes en een stalen nooduitgang naar de tuin waren stille getuigenissen. Door de ramen hoorde ik vrolijk zingende kinderstemmen en pianospel. Opnieuw, fel surrealistisch. Samen met een van de officieren liep ik rond en zag ik de zwaar gebombardeerde huizen in de omtrek. Een groot aantal berkenbomen vertoonden inslagen van scherven en kogels. We liepen rond een splinternieuw schoolgebouw dat met EU-geld gefinancierd bleek. De officier vertelde me dat het belangrijk is om de lokale bevolking te laten zien, dat er naar hun wensen geluisterd wordt en dat de regering van Oekraiëne de leefomstandigheden wil verbeteren.
Ondanks het risico dat het gebouw opnieuw verwoest kan worden in een volgende fase van vijandelijkheden. Officieel is er sinds september 2019 een staakt-het-vuren afgekondigd tussen de Oekraiënse autoriteiten en de door de Russen gesteunde separatisten, maar helaas gaan de gevechten onverminderd door tot vandaag de dag (mei 2020).

Olha Kitsmanyk

Iets verderop in de straat ontmoetten we Olha Kitsmanyk in haar school voor kunstzinnige vorming. Gedurende Russische aanvallen en bezetting van Krasnagorovka zorgde zij in het geheim voor gewonde Oekraiënse soldaten en hielp zij hen onderduiken. Ze werd verraden maar overleefde. Ze toonde een opmerkelijk positieve geestesgesteldheid, zij organiseert kunstklassen voor kinderen en helpt hen hun angsten, hoop en dromen uit te drukken en te verbeelden. De muren van het klaslokaal zijn bedekt met tekeningen, foto’s en schilderingen. Op de vloer ontdekte ik een grote mortiergranaat, beschilderd in rood, geel en blauw. Plots ziet het object er fascinerend en vredig uit. Met elkaar dronken we van mijn meegebrachte groene thee en Olha serveerde haar zelf gebakken taart. Na een uur van indringende verhalen namen we afscheid en liepen we terug naar onze voertuigen. Plannen veranderden voortdurend en ik bewoog soepel mee.

Shock and awe

Opnieuw kruisten we zonder problemen de “Levensweg”, we verlieten onze begeleiders en wensten hen geluk. Myroslav had z’n plannen gewijzigd en zodoende reden we terug naar het CIMIC-HQ in Kramatorsk. Laat op de avond arriveerden we en twee vrouwelijke militairen serveerden onmiddellijk een maal bestaande uit donker desembrood, pickels, pizza, verschillende soorten vlees, worstjes, knoflook, uien, Borsjt soep. Myroslav bood me onderwijl drie volle wodkaglazen “moonshine” aan, met een alcoholpercentage van rond de zestig procent, om de succesvolle missie te vieren, onze veilige terugkeer en als eerbetoon aan de gevallenen. Het was werkelijk een “shock and awe” ervaring. Niets is zeker in het leven en het leven ontvouwt zich volstrekt onverwacht. Terug in mijn appartement voelde ik me een beetje dronken en kon ik de reikwijdte van wat ik had beleefd in die korte tijdspanne nauwelijks bevatten.

Pokrovsk

De volgende ochtend was het al warm en zonnig toen een militaire chauffeur me ophaalde en terugbracht naar het hoofdkwartier van CIMIC. Myroslav en ik reden met hoge snelheid over verlaten en beschadigde wegen twee uur zuidwaarts naar Pokrovsk. Onderweg stopten we bij controle posten van het Oekraïense leger, versterkt met zandzakken, beton en stalen versperringen, op dat punt aangekomen, realiseerde ik me dat het reizen in oorlogsgebied een vorm van Russisch roulette is, omdat er geschreven en ongeschreven regels zijn. Ik verplaats mij onderweg zoveel mogelijk als “the Grey Man”: niet eenvoudig te onderscheiden of waar te nemen. Wanneer iemand mijn aanwezigheid al zou bemerken, zou ik alweer vertrokken zijn. Dat is een wezenlijk principe van het alleen reizen door onbekend gebied. Hoewel men hier mijn aanwezigheid als vreemde eend vrijwel onmiddelijk opmerkte.
We kwamen aan bij een neoclassicistisch gebouw in het centrum waar Myroslav een volgende voordracht zou geven voor een grote groep studenten. Ik mocht van Myroslav rondwandelen. Het belangrijkste plein was omgeven door bomen, bosjes and houten bankjes, die bezet werden door groepen jonge studenten. Terwijl ik door de hoofdstraat met winkels liep voelde ik me ongemakkelijk, het was moeilijk te achterhalen wat het was, maar het had te maken met de atmosfeer. Het zag er ogenschijnlijk rustig uit, maar het voelde vijandig. Ik voelde achterdochtige blikken op mij gericht en het was moeilijk te voorspellen hoe een getraumatiseerde maatschappij, die uiteengerukt was door een burgeroorlog, zou reageren op mijn aanwezigheid. Het bestaan is rauw in zulke omstandigheden.

Oorlogsmonumenten

De dag erna nam Igor en een van zijn militaire collega’s mij mee op een trip in noord-oostelijke richting naar Slavjansk, waar een aantal WWII en recente oorlogsmonumenten ter ere van de gevallenen opgericht waren. Gedurende de invasie van door Russische troepen ondersteunde “separatisten”, werd een helikopter met aan boord dertien Oekraïense militairen, door een raket geraakt, die vervolgens neerstortte. Niemand overleefde de crash. Eerst bezochten we een monument aan de doorgaande hoofdweg en iets later bezochten we de crash site in de heuvels te midden van duizenden zonnebloemen. Nog noordelijker in de heilige bergen van het nationaal park Svjatogorsk, was in traditionele stijl een houten klooster in Kyiv-Russische stijl herbouwd.

Totalitaire Sovjet kunst

Een paar honderd meter verderop, bleek een schitterend uitkijkpunt te zijn over de Seversky Donets rivier en een lang uitgestrekt Russisch orthodox complex met gouden koepels en helder blauwe daken. Naast het uitkijkpunt stond een gigantisch betonnen standbeeld van Artem Fedorovich Sergev (1883-1921), een communistenleider en vertrouweling van Stalin. Het kubistische object weegt 800 ton en strekt zich tweeëntwintig meter recht naar boven uit. Totalitaire kunst in optima forma. Er is geen wezenlijk verschil tussen de beeldende kunst van Nazi-beeldhouwer Arno Breker en dit Sovjet beeld.

Kyiv

Na een veertien uur durende reis met de nachttrein, kwam ik zaterdagochtend 14 september aan op het station in Kyiv. Daar vandaan was het ongeveer vijfenveertig minuten lopen, voordat ik in mijn hotel arriveerde. Valentina haalde me af en we bezochten samen de Invictus games in een sportstadion. Meerdere zwaar gehandicapte manlijke en vrouwelijke krijgers toonden hun opmerkelijke cross-fit-, boogschutters en hardloopvaardigheden. Een van hen, Jurek Kozlowski, verloor zijn linker onderbeen als gevolg van een booby trap, die afging terwijl hij dekking zocht voor vijandelijk vuur. Hij representeert voor mij de fysiek krachtige, mentaal sterke en flexibele mens, die in staat is om tegenslag en zware omstandigheden te doorstaan. Een waar rolmodel. Daarna zetten we onze wandeling voort door het oude stadscentrum. Zeker een stad en land waar ik graag weer naar terugkeer.

Debriefing

Terug in Nederland had ik een Skype overleg met een politieke medewerker van de Nederlandse ambassade in Kyiv. Ik vond het van wezenlijk belang om in contact te blijven, ervaringen te delen en de meest actuele informatie door te geven, zodat mijn indrukken van de erbarmelijke levensomstandigheden van de burgerbevolking in het "vergeten" frontgebied, mede daardoor onder de aandacht zouden blijven.